COVID-19 salgını çerçevesinde Fransa’da 23 Mart 2020’de ilan edilen[1] ilk olağanüstü hâlin (OHAL) ardından, salgının tehlikeli boyutlara ulaştığı gerekçesiyle, 14 Ekim 2020 tarihinde ikinci bir OHAL ilan edildi[2].
OHAL’in iç hukuktaki pozitif dayanağını, Halk Sağlığına İlişkin Kanun’un ilgili maddesi oluşturmaktadır. Buna göre tabiatı ve ağırlığı itibariyle halk sağlığını tehdit eden bir sağlık felaketi durumunda, sağlık temelinde OHAL ilan edilebilecektir. Bu çerçevede Bakanlar Kurulu yayımlayacağı bir kararname vasıtasıyla süresi bir ayı geçmemek üzere OHAL ilanına ve bu tehditle mücadele etmek için gereken tedbirlere karar verebilir. OHAL’in uzatılabilmesi içinse bir kanun çıkarılması gerekir[3].
COVID döneminde ilan edilen tedbirlerin hem anayasa yargısında hem de idari yargıda denetimi mümkündür.
Öncelikle Fransız Danıştayı, référé-liberté usulü olarak adlandırılan bir mekanizmayla OHAL’e dayanak teşkil eden ya da bu bağlamda alınan tedbirleri içeren kararnameleri denetlemektedir. Référé-liberté usulü, bir temel hak ve özgürlüğün açıkça ve ciddi biçimde ihlal edildiği hallerde menfaati etkilenen kişinin, bu duruma karşı acil önlemlerin alınması için başvurabileceği yoldur[4]. Bu usulde Danıştay, esasa ilişkin bir karar vermemekte, temel hak ve özgürlüklere yönelik açık bir tehdidin varlığını bertaraf edebilmek için acil bir tedbire hükmetmektedir.
Salgın sürecince vatandaşların, OHAL döneminde ilan edilen tedbirlere karşı référé-liberté usulüne sıklıkla başvurduğunu belirtmek gerekir[5].
Nitekim geçtiğimiz günlerde Danıştay, référé usulü çerçevesinde bazı çevrelerce eleştirilen yeni bir karara[6] imza attı. 13 Kasım 2020 tarihli kararın konusunu, yeni OHAL döneminde “zorunlu olmayan ticari faaliyet” güden işletmelerin kapanacağını düzenleyen kararname oluşturmaktaydı[7]. Aralarında bir yayımcı ve bir kitapçının da bulunduğu başvurucuların, kitapçıların zorunlu olmayan ticari faaliyet statüsünden çıkartılması ve OHAL dönemi boyunca açılması için yaptıkları başvuru Danıştay tarafından reddedildi.
Danıştay, kitapçıların ifade özgürlüğünün etkili bir şekilde kullanılmasının yanı sıra fikir ve görüşlerin özgürce yayılmasına katkıda bulunduğunu, gıda vb. ürünler bazında temel ihtiyaç kategorisinde yer almasalar da sınırlama tedbirleri bağlamında Hükümetçe dikkate alınmaya değer bir nitelikte bulunduklarını vurgulasa da kitapçılar da dahil olmak üzere diğer işletmeleri halka kapatma kararının, mevcut sağlık bağlamında, virüsün yayılmasını engellenmesi için insanlar arasındaki etkileşimi mümkün olduğunca sınırlandırma ihtiyacına yanıt verdiği kanaatine ulaştı. Öte yandan référé yargıcı bu sonuca ulaşırken kitapçıların hükümetten aldıkları mali yardımı ve çevrimiçi ya da kapıda satış usulleri ile satışlarını gerçekleştirebiliyor olmaları hususunu da dikkate aldı.
Anayasa Konseyinin yeni OHAL dönemine ilişkin ilk kararları da oluşmaya başladı.
Sağlık temelinde ilan edilen OHAL’in 16 Şubat 2021 tarihine kadar uzatılmasını öngören Kanun’un belirli maddelerinin, anayasa aykırı olduğunu iddia eden senatörlerce yapılan başvuru hakkındaki karar, bu hafta başında yayımlandı[8].
Konsey, OHAL’in uzatılmasını öngören Kanun’a ilişkin yaptığı genel değerlendirmede, bir anayasal değer olan sağlığın korunması ilkesi ile vatandaşlara tanınan hak ve özgürlüklerin korunması arasındaki dengeyi sağlamanın yasayıcıya düştüğünü ve yasayıcının, hastanelerdeki yatak kapasitesini ve salgının yıkıcılığını göz önüne alarak OHAL’in önümüzdeki dört ay boyunca sürmesi yönündeki takdirini sorgulamak için bir neden bulunmadığına kanaat getirdi[9].
[1] LOI n° 2020-290 du 23 mars 2020 d’urgence pour faire face à l’épidémie de covid-19 (1).
[2] Décret n° 2020-1257 du 14 octobre 2020 déclarant l’état d’urgence sanitaire.
[3] Daha fazla bilgi için bkz. Erkan Duymaz, “Fransa’da “Sağlık Olağanüstü Hâli” Kapsamında Alınan Tedbirlerin Yargısal Denetimi”, Anayasa Hukuku Dergisi, Cilt 9, Sayı 17 (2020), s. 323.
[4] Deniz Bilgehan, Pandemide Özgürlüklerin Koruyucusu Olarak Danıştay: référé-liberté Usulü, “Publiciste-turc”, 05.10.2020, https://publicisteturc.org/pandemide-ozgurluklerin-koruyucusu-olarak-danistay-refere-liberte-usulu/ (13.11.2020).
[5] Örnekler için bkz. Duymaz, s. 326 vd.
[6] CE, N°s 445883, 445886, 44589, SOCIETE LE POIRIER-AU-LOUP M. PRATS et autre, Ordonnance du 13 novembre 2020.
[7] Décret n° 2020-1310 du 29 octobre 2020 prescrivant les mesures générales nécessaires pour faire face à l’épidémie de covid-19 dans le cadre de l’état d’urgence sanitaire.
[8] Décision n° 2020-808 DC du 13 novembre 2020.
[9] A.g.k., para. 6.